سوره انفطاراِنْفِطار، نام هشتاد و دومین سوره از قرآن مجید، دارای ۱۹ آیه، ۸۸ کلمه و ۳۲۵ حرف است. از این سوره به مناسبت در باب صلات سخن رفته است. ۱ - ناماین سوره را در عهد نخستین «اِنْفَطَرَت‌ْ» یا «اِذَا السَّماءُ انْفَطَرَت‌ْ» می‌نامیده‌اند. بعدها، مانند ۳ سوره دیگر انشراح، انشقاق و تکویر، نام «انفطار» را از نخستین آیه سوره برگرفته، بر آن نهادند. ۲ - وجه تسمیه سوره انفطار«انفطار» از ریشه «فطرت» به معنای شکافته شدن و شکافتن است. در این سوره منظور شکاف برداشتن آسمان و کرات آسمانی در آستانه برپایی قیامت است. از آن جا که این سوره با کلمه «انفطرت» آغاز شده، به سوره «انفطرت» یا «انفطار» نامیده شده است. ۳ - ویژگی‌های سوره انفطار۱. دارای نوزده آیه، هشتاد یا یکصد کلمه و ۳۱۹، ۳۲۲ یا ۳۳۳ حرف است. ۲. در ترتیب نزول و همچنین در ترتیب قرآن کریم، هشتاد و دومین سوره و پس از سوره نازعات و پیش از سوره انشقاق فرود آمده است. ۳. پیش از هجرت و در مکه نازل شد و آیه مدنی ندارد. ۴. از نظر کمیت از سور مفصل و از نوع طوال به شمار می‌آید. ۵. با کلمه «اذا» آغاز شده است؛ بنابراین چهارمین سوره از سور زمانیه است. ۶. نسخی در آن نیست. ۴ - محتوای سوره انفطار۱. اشراط الساعة و حوادث عظیمی که در پایان این جهان و آستانه قیامت رخ می‌دهد؛ ۲. توجه دادن به نعمت‌های بزرگ نهفته در وجود انسان و نیز مبارزه با غرور انسان؛ ۳. ثبت دقیق اعمال انسان؛ ۴. سرنوشت نیکان و بدان در قیامت و سختی‌های آن روز. [۵]
فیروز آبادی، محمد بن یعقوب، ۷۲۹ - ۸۱۷ق، بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز، جلد۱، صفحه ۵۰۵.
[۶]
هاشم زاده هریسی، هاشم، ۱۳۱۷ -، شناخت سوره‌های قرآن، صفحه ۵۱۶.
[۷]
جمعی از محققان، علوم القرآن عندالمفسرین، جلد۱، صفحه ۳۱۶.
[۸]
رامیار، محمود، ۱۳۰۱ - ۱۳۶۳، تاریخ قرآن، صفحه ۵۸۹.
۵ - در ترتیب نزولسوره انفطار در ترتیب نزول مشهور نیز، مانند ترتیب تلاوت، هشتاد و دومین سوره است. [۱۲]
محمود رامیار، تاریخ قرآن، ج۱، ص۶۷۸، تهران، ۱۳۶۲ش.
در قرآن کریم دو سوره دیگر، ص و نوح، نیز همین ویژگی را دارند. [۱۳]
محمد عزت دروزه، التفسیر الحدیث، ج۱، ص۱۴، قاهره، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۲م.
[۱۴]
محمد عزت دروزه، التفسیر الحدیث، ج۱، ص۱۵، قاهره، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۲م.
دیگر روایات اسلامی مشتمل بر ترتیب نزول سُوَر قرآنی نیز ردیفهای متناوب ۷۲ تا ۸۲ را به سوره انفطار اختصاص داده‌اند. [۱۵]
محمود رامیار، تاریخ قرآن، ج۱، ص۶۷۸ -۶۷۹، تهران، ۱۳۶۲ش.
۶ - مکی یا مدنی بودنبر این پایه، سوره انفطار باید از واپسین سوره‌های نازل شده در مکه معظمه بوده باشد؛ اما با توجه به اسلوب بیان و مضامین سوره که با سوره‌هایی چون تکویر، عبس و تین، به ترتیب هفتمین و بیست و چهارمین و بیست و هشتمین سوره در ترتیب نزول، [۱۶]
محمد عزت دروزه، التفسیر الحدیث، ج۱، ص۱۴، قاهره، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۲م.
همخوان‌تر و هماهنگ‌تر است، لزوماً باید گفت که سوره انفطار، مانند سوره انشقاق، از سوره‌های نازل شده در مرحله ابتدایی مکی بوده است. [۱۷]
محمد عزت دروزه، التفسیر الحدیث، ج۶، ص۲۸۲، قاهره، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۲م.
مؤید این مطلب آنکه، تعبیر شاخص «یا اَیهَا الاِنْسان‌ُ ما غَرَّک‌َ بِرَبَّک‌َ الْکریم‌ِ» در این سوره، با دو تعبیر شاخص دیگر قرآنی، «قُتِل‌َ الاِنْسان‌ُ ما اَکفَرَه» در سوره عبس و «فَما یکذَّبُک‌َ بَعْدُ بِالدّین» در سوره تین، بسیار همگون و نزدیک است. اختلاف فراوان خاورشناسان نیز در تعیین ردیف و مرحله نزول این سوره، [۲۲]
محمود رامیار، تاریخ قرآن، ج۱، ص۶۷۹، تهران، ۱۳۶۲ش.
قابل تأمل و بررسی است.۷ - محور موضوعیسرآغاز سوره انفطار، با سوره انشقاق، و همچنین با سوره‌های تکویر، زلزال و واقعه مشترک است. محور موضوعی این سوره، نیز همانند دیگر سوره‌های یاد شده، تقسیم مردمان به نیکان و بدان است [۲۳]
محمدحسین طباطبایی، المیزان، ج۱، ص۲۲۲، تهران، ۱۳۸۹ق.
[۲۴]
محمد ابن عاشور، التحریر و التنویر، ص۱۹۲-۱۹۳، تونس، دارالکتب الشرقیه.
که تنها در این سوره، آن دو گروه با عنوان متضاد «ابرار» و «فُجّار» به صراحت در برابر یکدیگر یاد شده‌اند. آهنگ بیان نیز در این سوره، مانند سوره انشقاق، با آنکه روی سخن با تبهکاران و کفر پیشگان است، و به رغم آنکه آمیخته با خطاب و عتاب و سرزنش و نکوهش است، بسیار صمیمانه، نرم، دلنشین و شیرین است. ۸ - محتویسوره انفطار مانند سوره انشقاق، دارای یک مقدمه، دو فصل و یک خاتمه است. [۲۸]
طنطاوی، الجواهر، ج۲۵، ص۸۷، بیروت، ۱۳۵۰ق.
مقدمه سوره یاد کرد ۴ نشانه از پیش درآمدهای برپایی رستاخیز است؛ در فصل دوم روی سخن با انسان غافل و مغرور است که تا چه اندازه از خود راضی و به خود مشغول و از همه جا بی‌خبر است در فصل سوم ابرار را برخوردار از نعیم، و فجار را گرفتار در جحیم به شمار می‌آورد؛ و خاتمه سوره اصطلاح قرآنی «یوم‌الدین» را که از دیرباز، بر گردان مسامحه‌آمیز «یوم الجزاء» در تفاسیر عربی و «روز جزا» در ترجمه‌های فارسی، جایگزین آن شده است، همراه با تکرار تعبیر هول انگیز «ما ادراک»، چنین تفسیر می‌کند: آن روز که هیچ کس را، نه در کار خویش، و نه در کار دیگران، اختیار و قدرتی نیست، و تنها خدای سبحان صاحب جهان و فرمانروای جهانیان است.۹ - زوج سوره تکویرسوره انفطار با سوره زوج آن، تکویر، از نظر مضامین، سخت به هم پیوسته‌اند؛ چنانکه مفسران همبستگی این دو سوره پیاپی را گاه اتصال نظیر به نظیر، [۳۶]
فضل طبرسی، مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۶۷۹، به کوشش هاشم رسولی محلاتی و فضل‌الله یزدی طباطبایی، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
گاه بازگشت به مطلب، [۳۷]
محمد عبده، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۳۳، قاهره، ۱۳۴۱ق.
گاه مقدمه و ذیالمقدمه، و گاه برادر خواندگی [۳۹]
سیوطی، تناسق الدرر، به کوشش عبدالقادر عطا، ج۱، ص۱۳۳، بیروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
تعبیر کرده‌اند. همگونی و همخوانی آیات سوره انفطار، با سوره مجاور آن، مطففین، نیز حتی در اشتراک کلمات و ترکیبات جالب توجه است تا جایی که آیه «اِن‌َّ الاْبْرارَ لَفی نَعیم» عیناً در هر دو سوره آمده است. ۱۰ - آیه ششم سوره«یا اَیها الاْنْسان‌ُ ما غَرَّک‌َ بِرَبَّک‌َ الْکریم» از اوان نزول، با توجه به ساختار پرسش آن همگان را برانگیخته است تا به هر روی، پاسخی برای این پرسش پروردگار بیابند، [۴۸]
طبری، تفسیر، ج۳۰، ص۵۵.
[۵۰]
محمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۹، ص۲۴۵-۲۴۶، بیروت، ۱۹۶۷م.
تا آن‌جا که برخی چنین پنداشتند که خداوند سبحان در این تعبیر با انتخاب نام «کریم» از میان اسماء الحسنی، خواسته است دستاویزی برای اعتذار به دست تبهکاران ناسپاس بدهد. [۵۱]
محمود زمخشری، الکشاف، ج۴، ص۲۲۷- ۲۲۸، بیروت، دارالمعرفه.
[۵۲]
اسماعیل ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج۷، ص۲۳۲، بیروت، دارالفکر.
این گفت و گو در نهج البلاغه [۵۴]
نهج‌البلاغة، خطبه ۲۲۳.
نیز منعکس گردیده است. [۵۵]
حبیب‌الله هاشمی خویی، منهاج‌البراعة، ج۱۴، ص۲۷۳- ۲۷۵، به کوشش ابراهیم میانجی، تهران، ۱۳۲۸ش.
در جایی که با توجه به بلاغت استفهام در اسلوب بیانی قرآن کریم، تعبیر «ما غَرَّک‌َ بِرَبَّک‌َ الْکریم» لزوماً پرسشی در بر ندارد تا پاسخی بخواهد، بلکه مراد در این کلام، در قالب استفهام، القای تعجب و ابراز شگفتی از گستاخی بیش از اندازه انسان ناتوان در برابر خداوند عالمیان است؛ چنانکه سعید بن جبیر این عبارت را - با صیغه افعل تعجب - ما اَغَرَّک‌َ قرائت کرده است [۵۷]
محمود زمخشری، الکشاف، ج۴، ص۲۲۸، بیروت، دارالمعرفه.
و اصمعی گفته است: ما غَرَّک‌َ بِفلان؟ یعنی «کیف‌َ اِجْتَرَأْت‌َ عَلَیه؟!». بعضی از مفسران معاصر، این نکته را نیز یادآور شده‌اند که خداوند متعال خود علت این غرور شگفت‌انگیز و هولناک انسان را در آیات بعدی بیان فرموده است. آیات ۸ و ۱۰ تا ۱۲ این سوره نیز همواره زمینه بحث و گفت و گوی مفسران در باب شباهت فرزندان به پدران و مادران، و فرشتگان موکل بر انسان و نویسندگان نامه‌های اعمال بوده است. [۶۱]
محمد شیخ طوسی، التبیان، ج۱۰، ص۲۹۱-۲۹۲، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
[۶۳]
محمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۹، ص۲۴۷- ۲۴۸، بیروت، ۱۹۶۷م.
[۶۴]
اسماعیل ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج۷، ص۲۳۳-۲۳۴، بیروت، دارالفکر.
[۶۵]
محمدحسین طباطبایی، المیزان، ج۲۰، ص۲۲۵- ۲۲۸، تهران، ۱۳۸۹ق.
۱۱ - استحباب خواندن سوره انفطارخواندن سوره انفطار در نماز های واجب و نافله، مستحب است. [۶۶]
کشف الغطاء ج۳، ص۴۷۸.
۱۲ - فهرست منابع(۱) محمد ابن بابویه، ثواب الاعمال، به کوشش محمد مهدی خرسان، نجف، ۱۳۹۲ق. (۲) محمد ابن عاشور، التحریر و التنویر، تونس، دارالکتب الشرقیه. (۳) اسماعیل ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالفکر. (۴) ابوبکر ابن مجاهد، السبعة فی القراءات، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۹۷۲م. (۵) ابن منظور، لسان. (۶) ابراهیم بقاعی، نظم‌الدرر، حیدرآباد دکن، ۱۹۸۴م. (۷) محمد عزت دروزه، التفسیر الحدیث، قاهره، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۲م. (۸) محمود رامیار، تاریخ قرآن، تهران، ۱۳۶۲ش. (۹) محمود زمخشری، الکشاف، بیروت، دارالمعرفه. (۱۰) سیوطی، تناسق الدرر، به کوشش عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م. (۱۱) محمد شیخ طوسی، التبیان، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی. (۱۲) محمدحسین طباطبایی، المیزان، تهران، ۱۳۸۹ق. (۱۳) فضل طبرسی، مجمع‌البیان، به کوشش هاشم رسولی محلاتی و فضل‌الله یزدی طباطبایی، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م. (۱۴) طبری، تفسیر. (۱۵) طنطاوی، الجواهر، بیروت، ۱۳۵۰ق. (۱۶) محمد عبده، تفسیر القرآن الکریم، قاهره، ۱۳۴۱ق. (۱۷) فخرالدین رازی، التفسیر الکبیر، قاهره، المطبعة البهیه. (۱۸) محمد فیروزآبادی، بصائر ذوی التمییز، به کوشش محمد علی نجار، قاهره، ۱۳۸۳ق. (۱۹) قرآن کریم. (۲۰) محمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، ۱۹۶۷م. (۲۱) سید قطب، فی ظلال القرآن، به کوشش محمد قطب، بیروت، ۱۴۰۲ق/ ۱۹۸۲م. (۲۲) نهج‌البلاغة. (۲۳) حبیب‌الله هاشمی خویی، منهاج‌البراعة، به کوشش ابراهیم میانجی، تهران، ۱۳۲۸ش. ۱۳ - پانویس۱۴ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «سوره إنفطار»، ج۱۰، ص۴۰۷۲. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۱، ص۷۴۰. فرهنگ‌نامه فارسی علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «سوره انفطار». |